در خانه‌های قدیمی ایرانی، به‌خصوص در آب و هوای گرم و خشک یا کویری معمولا حیاط مرکزی ساخته می‌شد و دور تا دور آن فضاهای خانه مانند اتاق‌ها و مطبخ قرار می‌گرفت. این حیاط‌ها راه حل‌هایی برای گرمای هوا در فضای باز بودند. همچنین با ایجاد فضایی پر از درخت و با حوض آب، خانه از بادهای گرم و تابش شدید آفتاب در امان نگه می‌ماند. حیاط‌های مرکزی را در خانه‌هایی در بسیاری از اقلیم‌های مشابه می‌توان دید. در کنار این حیاط‌ها اتاق‌های تابستانی قرار می‌گرفت. اتاق‌هایی که معمولا با تکنیک‌های معماری نظیر بادگیرها، در جهت مناسب و پایین‌تر از سطح زمین ساخته شدن، حضور عنصر آب در فضای داخل خانه یا ترکیبی از تمام این‌ها خنک می‌شد.

در این مطلب از چیدانه نحوه ساخت اتاق‌های تابستانی، روش‌های خنک‌ کردن خانه و ایجاد فضاهایی برای رهایی از گرمای تابستان در خانه‌های قدیمی ایرانی بررسی خواهد شد. پس با ما در ادامه همراه باشید.

اتاق‌های تابستانی در معماری ایرانی راه گریز از گرما

اتاق‌های تابستانی یا تابستان‌نشین‌ها در واقع تالارها و ایوان‌هایی بودند که در قسمت جنوبی حیاط قرار می‌گرفتند. تا ساختمان در فصل گرما، از تابش مستقیم آفتاب در امان بماند. جلوی تابستان‌نشین‌ها، معمولا نوعی تالار یا فضای نیمه‌باز قرار می‌گرفت. در شهرهایی مانند یزد و کاشان که حتی در زمستان خیلی سرد نمی‌شدند، اتاق‌های تابستانی جز در مواقع خیلی‌خیلی سرد، مهم‌ترین فضای زندگی در خانه بودند.

شبیه‌به هر قسمت دیگری از خانه، تالارها و ایوان‌های تابستان‌نشین هم تزئینات خاص خود را داشتند. اما به‌دلیل باز بودن و امکان نفوذ گرد و خاک، تزئینات‌شان ساده‌تر بود. حسینیه خانه بروجردی‌ها در کاشان یکی از نمونه‌های مهم و دیدنی اتاق‌های تابستانی است. که با تزئینات ترکیبی چشم‌ها را خیره می‌کند. اما در خانه‌ها و عمارت‌های شهرهای سردسیری مانند تبریز، زنجان و اردبیل اتاق تابستان‌نشین و فضای نیمه‌باز ایوان دیده نمی‌شود.

مطلب پیشنهادی: خانه‌هایی از جنس سنگ و گل در روستاهای سنگی ایران!

بادگیر، کولر باستانی خانه‌های قدیمی ایرانی

معماران ایرانی همواره از نیروی باد برای تهویه و خنک‌سازی سازه‌ها استفاده می‌کردند. بسیاری از خانه‌های قدیمی و سنتی، با محاسبه جهت‌گیری ساختمان، طوری ساخته شده‌ که هوا از طرف بادگیرها به داخل خانه بیاید و با چرخیدن، تمام فضا را خنک کند. چرخش بنا به سمت بادهای مناسب و مخالف بادهای مزاحم، یک یا چند طرفه ساختن بادگیرها و مواردی از این قبیل مثال‌هایی از استفاده صحیح گذشتگان ما از انرژی باد است. بادگیرها از نظر شیوه طراحی تیغه‌ها به 4 نوع تقسیم می‌شوند.

همچنین از نظر عملکرد بعضی بادگیرها تنها جریان هوا را به گردش می‌اندازند. اما در برخی دیگر، باد پس از وارد شدن به بادگیر یا برج باد توسط کانال‌هایی به‌سمت آب‌انبار خانه هدایت می‌شود. در این نوع بادگیرها، باد گرمای خود را به آب می‌دهد و هوایی که دمای آن کاهش پیدا کرده از طریق کانال وارد فضای خانه می‌شود.

پشت بام، اتاق‌خواب تابستانی خانه‌های ایرانی

شاید از بزرگ‌ترها خاطره خوابیدن روی پشت‌بام در کودکی را شنیده یا حتی خودتان در شب‌های تابستان روی پشت بام خوابیده‌ باشید. بام در معماری خانه‌های قدیمی ایران تنها سقف خانه نبود، بلکه بخشی از فضای زندگی محسوب می‌شد. حتی مانند روف‌گاردن‌های امروزی به‌عنوان حیاط هم استفاده می‌شد. در شهرهایی مانند نائین، روی سقف خانه‌ها صندوقه‌چینی می‌شد و اطراف بام تا یک و نیم متر بالا می‌آمد تا اعضای خانواده شب‌های تابستان در آن استراحت کنند. این دیوارها در ساعاتی از روز روی بخشی از بام سایه می‌انداختند و آن را خنک می‌کردند.

این راه‌حل حتی برای مسجدها هم استفاده می‌شد. مسجد سپهسالار تهران، در بالای بام وضوخانه چهل‌شیر، چنین فضایی دارد. خانه عباسیان کاشان، روی بام، حیاطی کوچکی دارد که علاوه‌بر دیوارچینی، قاب‌بندی‌های ظریف و مشبک آجری فضا را در تابستان تهویه می‌کنند.

مطلب پیشنهادی: ساخت ماده‌ی عجیبی که با کشش بزرگتر می‌شود با الهام از معماری ایرانی!

گودال باغچه، برای رهایی از گرمای هوا در خانه‌های ایرانی

در شهرهای خشک کویری مانند کاشان، نائین و یزد نزدیک بودن به قنات و دسترسی آسان به آب، برای خانه‌ها امتیاز محسوب می‌شد. گودال باغچه‌ها یا باغ چال‌ها، فضاهایی فرورفته در وسط حیاط مرکزی بودند که یک طبقه داخل زمین فرو می‌رفتند. با کندن زمین علاوه‌بر تامین خاک مورد نیاز، برای خشت‌های مورد استفاده در ساخت بنا، امکان دسترسی به آب قنات هم فراهم می‌شد.

در قلب این گودال‌ها معمولا آبی روان بود که حوض میانی را پرمی‌کرد و سرریز آن به خانه‌های دیگر می‌رفت. مردم این نواحی در گودال باغچه‌ها درخت‌های انار، پسته و انجیر می‌کاشتند. چراکه در این فضا، گیاه با استفاده از رطوبت و خنکی زمین، بهتر از باغچه‌های سطح زمین رشد می‌کرد. حاشیه این حیاط‌ها را بیشتر مواقع رواق‌ها و اتاق‌های نیمه‌باز پرمی‌کرد. گودال باغچه مسجد مدرسه آقا بزرگ در کاشان یکی از معروف‌ترین نمونه‌های گودال ‌باغچه در معماری ایرانی است.

و در آخر

اتاق‌های تابستانی یا تابستان‌نشین‌ها در واقع تالارها و ایوان‌هایی بودند که در قسمت جنوبی حیاط قرار می‌گرفتند. تا ساختمان در فصل گرما، از تابش مستقیم آفتاب در امان بماند. با روش‌ها و تکنیک‌های معماری دیگری همچون بادگیرها، جهت قرارگیری و پایین‌تر ساختن ساختمان از سطح زمین نیز به خنک شدن این اتاق‌ها برای استفاده در فصول گرم سال کمک می‌شد.

برای آشنایی با دیگر فضاهای ساخته شده تابستانی در معماری خانه‌های اصیل ایرانی مطلب شوادان، پناهگاه ابداعی مردم خوزستان در گرمای 50 درجه! را از دست ندهید.