همشهری آنلاین– الناز عباسیان: محرم آمدنش با ماه‌های دیگر فرق می‌کند؛ صدای پاهایش باشکوه است، مردم به استقبالش می‌روند. بی‌خود نیست که علی زمانیان، شاعر معاصر می‌گوید: «اصلا حسین جنس غمش فرق می‌کند/ این خانواده، محتشمش فرق می‌کند.» هر جای ایران، به هر شهر، روستا و خانه‌ای که بروی، با هر زبان، گویش و اعتقادی، می‌توانی محرم را ببینی؛ آیینی که با زندگی ما ایرانی‌ها گره خورده و هر سال آن را بیشتر گرامی می‌داریم. محرم‌ماهی است که همه‌ساله، نه ورق‌های تقویم که پرچم‌های برافراشته در شهر، خبرش را می‌آورند و ما چه خوش‌اقبالیم که سعادت تجربه یک محرم دیگر را پیدا کرده‌ایم. حالا که کوچه پس‌کوچه‌های شهر بوی حسینی گرفته، مرور آداب ورود به‌ ماه محرم و بازخوانی آیین شهرهای مختلف خالی از لطف نیست.

***

چاووش خوانی

دربیشتر شهرهای کشور، نخستین پیک‌هایی که خبر نزدیک شدن محرم را به گوش مردم می‌رسانند، کودکان هفت هشت ساله هستند. از جمله در شهرهای حاشیه کویر مانند میبد، ده شیر و هفتادور یزد و همچنین نایین اصفهان و استهبان فارس، قم و و بسیاری مناطق دیگر. در این شهرها، یک هفته قبل از آغاز ماه محرم، کودکان در کوچه‌ها راه می‌افتند و اشعاری می‌خوانند که خبر از آغاز ماه محرم می‌دهد. در همین زمان مسئولان تکایا و حسینیه‌ها و مساجد به راه اندازی تکیه و حسینیه برای عزاداری عاشورای حسینی می‌پردازند. در شهرستان بیرجند هم چاووشان درآستانه ماه محرم، علم حسینی را بر دوش می‌گیرند و درشهر حرکت می‌کنند و این چاووشی را می‌خوانند:

هر که دارد هوس کرب بلا بسم الله / هر که دارد سر همراهی ما بسم الله

فاطمه بر در جنت به نوا می‌گوید / ذاکران پسر شیر خدا بسم الله

تشت گذاری نمادی از تشنگی

یکی از کهن‌ترین آیین‌های عزاداری محرم در کشور آیین تشت گذاری یا تشت گردانی مردم اردبیل است. آن طور که می‌گویند نخستین تشت گذاری شهر پس از نماز مغرب روز بیست و هفتم ذی الحجه در مسجد جامع شهر توسط عزادارن محله «طوی» که یکی از محله‌های شش گانه اردبیل است، برگزار و بعد از آن در دیگر مسجدهای شهر، مثل حسینیه اوچدکان، مسجد اعظم اجرا می‌شود. زنان محله طوی چند روز قبل از ۲۷ ذی الحجه اقدام به نظافت مسجد جامع می‌کنند و سپس تشت‌ها را در گوشه‌ای از مسجد قرار می‌دهند. ریش سفیدان هر محله که به آن‌ها «حسینچی» گفته می‌شود تشت محله خود را بر دوش می‌گیرند و همراه با مردم و عزاداران به دنبال حسینچی دیگری که پرچمی را در دستش گرفته حرکت می‌کنند و تشت را دور مسجد می‌گردانند. پس از آن که آخرین تشت روی سکو گذاشته شد روضه حضرت ابوالفضل(ع) یا حضرت علی اصغر(ع) و حضرت رقیه(س) خوانده می‌شود و عزاداران کوزه‌های آب را در تشت‌ها خالی می‌کنند. طبق اسناد موجود آیین تشت گذاری از عهد صفویه انجام می‌شده است.

کاشت سپیدار به یاد امام حسین(ع)

از دیگر آیین‌ها در پیشواز ماه محرم، آیین علم بندان است. تمام هیئت‌های عزاداری در آغاز ماه محرم، به علم بندان که نشانه رسمیت یافتن عزاداری امام حسین(ع) است، می‌پردازند. در چالشتر لرستان، پس از برفراشتن علم حسینیه، علم را در کوچه‌های چالشتر به حرکت درمی آورند و آن را به درب خانه‌هایی که تازه عروس و داماد دارند، می‌رسانند تا در آنجا نوحه سرایی کنند. در این هنگام عروس و داماد از خانه بیرون آمده، علم را می‌بوسند و به علمدارها هدیه می‌دهند. آن‌ها اعتقاد دارند که این زوج جوان به دلیل احترام به علم حسینی، تا آخر عمر سعادتمند کنار هم زندگی خواهند کرد. در روستای خَمِس اردبیل که شغل بیشتر اهالی آن باغداری است، چند نهال سپیدار به نام نامی امام حسین(ع) در زمین غرس می‌کند و هر سال یکی از باغداران خَمِس به حسینیه می‌رود و اعلام می‌کند که امسال چوب علم تکیه را او تقبل می‌کند. سپس در روز خاصی، هیئتی همراه با سازهای عاشورایی به باغ مورد نظر می‌روند و پس از خواندن نوحه و مرثیه، درخت موردنظر را بریده و به حسینیه می‌برند.

نذر لباس علم

بسیاری از شهرها و روستاها در روز علم بندان، نذر می‌کنند مقداری پارچه یا دستمال ابریشمی یا ترمه و روسری به مسئول علم بدهند تا به چوب علم ببندد. روزی که علم برچیده می‌شود آن پارچه یا دستمال را به صاحبش برمی گردانند و آن شخص پارچه را نگهداری می‌کند تا محرم بعد که دوباره پارچه را برای بستن علم، تحویل هیئت بدهد. بسیاری معتقدند پارچه‌ای که به علم می‌بندند، درد و بلا را از صاحب آن دور می‌کند. در کشکویه رفسنجان، در شب هفتم محرم، علم حضرت سیدالشهدا علیه السلام را به در خانه‌ها می‌برند و حاجتمندان قطعه‌ای پارچه یا تکه‌ای از لباس خود را به علمدار می‌دهند. در میناب بندرعباس در روز علم بندان، حاجتمندان برای برآورده شدن حاجتشان خلعتی‌هایی به حسینیه می‌آورند و به علم پیامبر و علم حضرت صاحب الزمان می‌بندند. به علم پیامبر ، چهارده خلعت و به علم حضرت صاحب الزمان هفت خلعت بسته می‌شود و هر خلعت را با هفت بند به هفت نقطه از تنه علم‌ها می‌بندند.

غبارروبی تکایا

بعضی از مردم در مراسم نظافت و غبارروبی مسجد، حسینیه و تکیه محل خود شرکت کنند. این مراسم از چند روز قبل از محرم شروع می‌شود و به جز زنان و دختران، جوانان هم با شور و شوق در آماده سازی و سیه پوش کردن این مکان‌ها شرکت می‌کنند و حاجت می‌طلبند. برای نمونه در روستاهای شوقان جاجرم بجنورد، فرنق خمین و شهرستان قروه کردستان در آستانه ماه محرم، مردان از تپه‌های اطراف شهر یا روستای خود، خاک سفید می‌آورند و زنان ضمن غبارروبی مسجد و حسینیه، با آن خاک در و دیوار آنجا را سفید می‌کنند. در روستای ندامان گوراب گیلان، زنان و دختران نذردار و حاجتمند، نوعی گِل سفید و زرد را از شالیزارها به روستا می‌آورند و با کمک یکدیگر مخلوطی از گِل و کاه و سبوس برنج درست می‌کنند و به دیوارها و کف مسجد می‌مالند و با این کار عقیده دارند که حاجتشان برآورده می‌شود. زنان و جوانان روستاهای تیره و دستگر قم هم گردگیری حسینیه و شستن وسایل پذیرایی از عزاداران و تکاندن فرش‌ها و سیاه‌پوش کردن دیوارهای حسینیه را از واجبات می‌دانند.

آیین نخل‌بندی

طبق یک سنت دیرینه آیین نخل‌بندی در آخرین جمعه قبل از ماه محرم در شهرهای مختلف از جمله یزد برگزار می‌شود. در این آیین معنوی بر اساس یک سنت ارزشمند، مردم با حضور در حسینیه با چاووشی‌خوانی و ذکر مصایب اهل بیت(ع) آیینه و پارچه‌های مخصوص را به نخل می‌بندند. نخل وسیله‌ای چوبی است که ۲ طرف آن به صورت مشبک، از چوب ساخته شد و با چوب‌های دیگر به هم مرتبط شده و بر روی چهار تیر چوبی قرار دارد. نخل که در اصطلاح محلی مردم به آن «نَقل» می‌گویند، نمادی از پیکر مطهر امام‌حسین(ع) است و با چوب و به صورت مشبک با استفاده از آیینه و پارچه‌های مختلف سیاه، سبز و قرمز و بیرق‌ها تزیین می‌شود. آیین نخل بندی تنها در شهر مهریز یزد بیش از ۷۰۰ سال قدمت داشته و در سال‌های اخیر در برخی روستاها با ساخت نخل‌های جدید این فعالیت از یک هفته قبل از شروع ماه محرم آغاز می‌شود.