همشهری آنلاین – گروه سیاسی: بررسی خاطرات چهره‌های متنفذ عصر پهلوی در کنار بررسی اسناد و انواع مکتوبات باقی‌مانده از آن دوره، گویای نکات افشاگرانه‌ای درباره «انتخابات» و «حق رای مردم» است. در میان این آثار اما، دو محور به صورت پررنگی مطرح شده‌است؛ یکی «شاه‌سالاری» در روندهای انتخاباتی و دیگری «مهندسی انتخابات» برای راه‌یابی چهره‌های موردنظر به مجلسی خنثی که همه می‌دانستند قرار نیست قدمی برخلاف «اراده ملوکانه» بردارند.
شاه‌سالاری
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های ساختاری برگزاری انتخابات در دوره پهلوی، «شاه‌سالاری» بود؛ موضوعی که بازتاب‌دهنده اراده شخص شاه در تعیین نمایندگان مردم بود.
- حامیان رضاشاه در مجلس مؤسسان: ایوانف، مورخ روسی درباره انتخابات در دوره پهلوی اول می‌نویسد: «درماه نوامبر ۱۹۲۵، انتخابات مجلس مؤسسان صورت گرفت. توده‌های وسیع مردم عملا در این انتخابات که تحت فشار مقامات دولتی انجام می‌گرفت و کاملا قلابی بود، شرکت نداشتند. فهرست اسامی نمایندگان مجلس مؤسسان قبلا توسط کارمندان دولتی و پلیس تهیه شده بود. تقریبا همه آنهایی که به‌عنوان نماینده مجلس مؤسسان انتخاب شدند، بدون استثنا از طرفداران پادشاهی رضاخان، مالکان، بازرگانان و روحانیون بودند».
- اینها به هر قیمتی انتخاب شوند: عبدالحسین تیمورتاش، وزیر دربار دوره پهلوی اول، طی نامه‌ای به حکام ایالات در آذرماه ۱۳۰۹ می‌نویسد: «در تعقیب دستور صادره از مقام ریاست وزرا و وزارت جلیله داخله، طبق اوامر ملوکانه در قسمت انتخابات دوره هشتم [یعنی] انتخاب نماینده مجلس شورای ملی، لزوما اعلام می‌دارد طبق صورتی که ارسال گردیده است، باید جدیت لازمه به عمل آید که این اشخاص جهت مجلس انتخاب شوند. اعلی‌حضرت اقدس شهریاری علاقه‌مند هستند که باید اشخاص منعضله‌المندرجه درصورت الف به هر قیمتی باشد، انتخاب شوند درصورتی که اندک تعللی در اجرای اوامر صادره شود، مقصر بدیهی است مورد بی‌میلی اعلی‌حضرت واقع خواهد شد.»
- شاه تصمیم می‌گوید چه‌کسی کاندیدا شود: جعفر شریف‌امامی، از دولتمردان عصر پهلوی درباره نقش شاه در انتخاب نمایندگان مردم در خاطرات خود در پروژه تاریخ شفاهی می‌گوید: «بیستمین دوره انتخابات مجلس در سال ۱۳۴۰ به‌دلیل اعتراض، ابطال شد تا انتخاباتی به دور از شائبه به‌طور مجدد برگزار شود، اما در آن زمان ترس از کمونیسم همه‌چیز را تحت‌تأثیر خود قرار داده بود؛ زیرا محمدرضا پهلوی می‌خواست افرادی که وارد مجلس می‌شدند گرایش به کمونیسم نداشته باشند و همین کمونیسم‌هراسی زمینه‌های دخالت او در مسائل مختلف ازجمله انتخابات را فراهم کرده بود … آخر خود شاه تصمیم می‌گرفت چه کسانی نامزد وکالت مجلس باشند و چه کسانی نباشند و در حقیقت نمایندگان را خودشان دستچین می‌کردند».
- حتی یک مخالف هم انتخاب نشود: به روایت کتاب «بازیگران عصر پهلوی»، سیدحسن تقی‌زاده، از چهره‌های منتفذ دوره پهلوی اول، درباره انتخابات زمان رضاخان گفته است: «وقتی که دوره آن مجلس (مجلس ششم) به اتمام رسید و اعلان انتخابات جدید کردند، مداخلات دربار از حد تجاوز کرد. در حقیقت رضاشاه تصمیم قطعی گرفته بود که یک نفر هم از اشخاصی که مطیع او نباشند، انتخاب نشود.»
مهندسی انتخابات
«مهندسی انتخابات» برای تحقق اهداف مختلف، یکی از محسوس‌ترین ویژگی‌های برگزاری انتخابات در دوره پهلوی به شمار می‌آید که گزاره‌های تاریخی متعددی برای آن وجود دارد.
- انگلیسی‌ها می‌خواستند: محمدرضا پهلوی در کتاب «پاسخ به تاریخ» به‌صراحت اعتراف می‌کند که «انگلیسی‌ها کاملاً عادی و طبیعی می‌دانستند که انتخابات در ایران مطابق نظر و خواسته‌های خودشان صورت بگیرد. در زمان جنگ جهانی دوم انتخابات ایران به این صورت انجام می‌گرفت که مثلا صبح، مستشار سفارت انگلیس با لیستی حاوی ۸۰ نامزد نمایندگی مجلس به دیدار نخست‌وزیر می‌رفت و بعدازظهر همان روز کاردار سفارت شوروی نام ۱۲ نفر از نمایندگان مورد نظر خود را به نخست‌وزیر می‌داد.
- شما انتخاب شده‌اید: امیراصلان افشار از چهره‌های متنفذ دوره پهلوی دوم و یکی از معدود نفراتی که تا آخرین لحظات عمر محمدرضا پهلوی در کنارش بوده‌است، درباره وضعیت کاندیداتوری‌اش در انتخابات مجلس شورای‌ملی در دوره نوزدهم، در کتاب خاطرات خود آورده‌است که وقتی در سفر آمریکا بوده، از طرف وزارت امورخارجه نامه‌ای به‌دستش می‌رسد با این مضمون که شما برای نمایندگی مجلس انتخاب شده‌اید. او حتی در جواب اینکه در آمریکا هستم و نمی‌توانم تبلیغات کنم، پاسخ می‌شنود که این کار برای شما انجام می‌شود.
- صدای علم هم درآمد: اسدالله علم، نخست‌وزیر و وزیر دربار دوره پهلوی دوم هم درباره مهندسی در انتخابات در آن دوره می‌نویسد: «دولت ما از انتخابات مجلس گرفته تا انتخابات محلی و انجمن شهر، آزادی را از مردم سلب کرده و اراده خود را تحمیل و نامزدهای خود را از صندوق بیرون می‌آورد».
- انتخابات با مشارکت ۳ نفر: حسین فردوست هم در این‌باره می‌نویسد: «در دوران قدرت اسدالله علم (نخست‌وزیر شاه) که در واقع، مهم‌ترین سال‌های سلطنت محمدرضاست، نمایندگان مجلس با نظر او تعیین می‌شدند. در زمان نخست‌وزیری اسدالله علم، محمدرضا دستور داد که با علم و منصور یک کمیسیون ۳ نفره برای انتخابات نمایندگان مجلس تشکیل دهم که کمیسیون در منزل علم تشکیل می‌شد. هر روز منصور با یک کیف پر از اسامی به آنجا می‌آمد. علم در رأس میز می‌نشست، من در سمت راست و منصور در سمت چپ او. منصور، اسامی افراد موردنظر را می‌خواند و علم هرکه را می‌خواست، تأیید می‌کرد و هر که را نمی‌خواست دستور حذف می‌داد. پس از پایان کار و تصویب علم، ترتیب انتخاب این افراد داده می‌شد. فقط افرادی که در این کمیسیون تصویب شده بودند سر از صندوق آرا درمی‌آوردند و لاغیر. در زمان هویدا نیز حرف آخر را همیشه علم می‌زد».
- دستکاری در نتایج انتخابات: نشریه تایم درباره انتخابات مجلس نوزدهم شورای ملی نوشته‌است: «از ۱۲ نماینده تهران که انتخاب شدند، اسامی آنان قبل از برگزاری انتخابات اصلا معلوم بود. چمدان‌های پر از رأی در آن دوره آمد و صندوق‌های رأی را پر کرد. در دوره نوزدهم همین اتفاق افتاد».