کامرسانت نوشت: روابط میان روسیه و آذربایجان وارد شدیدترین بحران خود در تاریخ پس از فروپاشی شوروی شده است. این بحران با سقوط هواپیمای خطوط هوایی آذربایجان در دسامبر ۲۰۲۴ آغاز شد و پس از حادثه‌ای که برای شهروندان روسی با ملیت آذربایجانی در یکاترینبورگ رخ داد، وارد مرحله‌ای جدید شد. پس از آنکه دولت باکو اقدامات نیرو‌های امنیتی روسیه را به عنوان آزار و اذیت آذربایجانی‌ها ارزیابی کرد، گام‌های بی‌سابقه‌ای برای محدود کردن ارتباطات فرهنگی، گفت‌و‌گو‌های دولتی و پارلمانی برداشت.

به گزارش سرویس بین‌الملل انتخاب، در ادامه این مطلب آمده: در آذربایجان، خبرنگاران و شهروندان روس به شدت بازداشت شدند و به عضویت در گروه‌های جنایت سازمان‌یافته متهم شدند. در این زمینه، دمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین اعلام کرد که گفتگویی میان روسای جمهور روسیه و آذربایجان هنوز برنامه‌ریزی نشده است، اما در صورت لزوم “در کوتاه‌ترین زمان ممکن” انجام خواهد شد.

واکنش آذربایجان به حادثه یکاترینبورگ شامل بازداشت شدید دو گروه “جنایت سازمان‌یافته” مرتبط با روس‌ها بود که به قاچاق مواد مخدر از ایران، تجارت آنلاین مواد غیرقانونی و کلاهبرداری سایبری متهم شدند.

توضیحات رسمی:

سفیر آذربایجان در روسیه، رحمان مصطفی‌اف، روز اول ژوئیه به وزارت خارجه روسیه احضار شد و پس از حدود یک ساعت بدون اظهارنظر محل را ترک کرد. به گفته سخنگوی وزارت خارجه روسیه، ماریا زاخارووا، دلیل این احضار “اقدامات خصمانه باکو و بازداشت غیرقانونی خبرنگاران روسی است که طی سال‌ها هیچ شکایتی علیه آنها وجود نداشته است. ” سفیر آذربایجان یک یادداشت شفاهی دریافت کرد که خواستار آزادی فوری خبرنگاران بازداشت‌شده در باکو شد.

روز قبل از این، وزارت کشور آذربایجان اعلام کرد که نیرو‌های امنیتی عملیات گسترده‌ای در دفتر اسپوتنیک آذربایجان انجام داده‌اند و هفت نفر از جمله ایگور کارتاویک، مدیر تحریریه، و یوجنی بلوسوف، سردبیر، بازداشت شدند.

با وجود احضار سفیر مصطفی‌اف و دیدار او با معاون وزیر امور خارجه روسیه، اوضاع تغییری نکرد و گروه رسانه‌ای روسیه “روسیه امروز” اعلام کرد که هیچ ارتباطی با بازداشت‌شدگان ندارد و برای دومین روز پیاپی، کادر کنسولی و خانواده‌ها اجازه ملاقات با خبرنگاران بازداشت شده را ندارند.

دادگاهی در باکو ایگور کارتاویک و یوجنی بلوسوف را به اتهام کلاهبرداری، کارآفرینی غیرقانونی و مشروعیت‌بخشی به دارایی‌های غیرقانونی به مدت چهار ماه بازداشت کرد.

سخنگوی وزارت خارجه آذربایجان، آیخان حاجیزاده، در واکنش به احضار سفیر مصطفی‌اف گفت که طی گفت‌و‌گو به طرف روسی “یادداشت اعتراض شفاهی درباره نقض شدید قوانین، قتل و جراحات با شدت زیاد به هم‌وطنان ما در یکاترینبورگ” ارائه شد. وی افزود قربانیان “شهروندان روسیه و آذربایجان” بودند که این موضوع واکنش منفی عمومی در جمهوری آذربایجان ایجاد کرده است.

روند تشدید تنش‌ها:

وضعیت روابط میان مسکو و باکو با اعلامیه آدلات حسن‌اف، مدیر کل سازمان پزشکی قانونی آذربایجان، درباره مرگ خشونت‌آمیز برادران صفاروف تشدید شد. اجساد آنها از یکاترینبورگ به باکو منتقل شده بود و کالبدشکافی شبانه نشان داد که “جراحات داخلی و خارجی متعدد” داشته‌اند.

به دنبال این مرگ، دادستانی کل آذربایجان پرونده‌ای در چند بند قانون کیفری این کشور از جمله “قتل عمد گروهی”، “قتل عمد با خشونت شدید” و “سوء استفاده از مقام با پیامد‌های سنگین” باز کرد.

در همان روز، وزارت کشور آذربایجان نیز اعلام کرد که نیرو‌های امنیتی دو گروه سازمان‌یافته مرتبط با روس‌ها را که در قاچاق مواد مخدر از ایران، تجارت آنلاین مواد غیرقانونی و کلاهبرداری سایبری دخیل بودند، خنثی کردند.

فیلم‌هایی از دستگیری خشونت‌آمیز منتشر شده است که در آن پلیس افراد را به زور و با دست‌بند روی زمین خوابانده است.

واکنش‌های رسمی:

دمیتری پسکوف، سخنگوی رئیس جمهور روسیه، نسبت به واکنش احساسی شدید باکو ابراز امیدواری کرد و گفت که این واکنش جای خود را به ارتباط مستقیم خواهد داد که در آن به پرسش‌های مطرح شده پاسخ داده می‌شود.

روز قبل، نماینده کرملین اعلام کرد که روسیه به توسعه روابط خوب با آذربایجان علاقه‌مند است و از تصمیمات جمهوری آذربایجان پس از بازداشت مظنونان قتل شهروندان روس با تبار آذربایجانی در یکاترینبورگ اظهار تأسف کرد.

در پاسخ به پرسشی درباره احتمال گفتگوی بین ولادیمیر پوتین و الهام علی‌اف، پسکوف گفت که گفتگویی برنامه‌ریزی نشده است، اما “در صورت لزوم در کوتاه‌ترین زمان ممکن انجام خواهد شد. “

نقطه شروع بحران:

شروع بحران بی‌سابقه میان مسکو و باکو به فاجعه سقوط هواپیمای خطوط هوایی آذربایجان مربوط است که در ۲۵ دسامبر ۲۰۲۴ در حالی که به گرونزی نزدیک می‌شد و در حریم هوایی روسیه بود، تحت تأثیر “عوامل خارجی” قرار گرفت و در قزاقستان سقوط کرد.

پس از این فاجعه، روابط روسیه و آذربایجان که در پاییز سال قبل و طی دیدار رسمی پوتین از باکو و سفر هیئت بلندپایه روسی به اجلاس جهانی آب و هوا تقریباً نمونه‌ای از روابط خوب بود، به شدت دچار تنش شد.

در مرحله نخست بحران، مهم‌ترین موارد اختلاف شامل ابهامات مربوط به حادثه هواپیما و تعطیلی مرکز فرهنگی روسیه در باکو به نام “خانه روسی” بود.

پس از اظهارنظر‌های تند در دو پایتخت، طرف آذربایجان ورود نیکولای والوف، نایب رئیس کمیته گردشگری دوما را به کشور ممنوع کرد. وزارت خارجه آذربایجان اظهارات وی را “به شدت توهین‌آمیز” و “بر ضد مردم و کشور آذربایجان” خواند.

در واکنش، برخی کانال‌های تلگرامی روسی با هزاران دنبال‌کننده پیشنهاد‌های متعددی برای “مجازات آذربایجان” ارائه دادند؛ از جمله تعطیلی بازار‌های سادووود و فودسیتی مسکو، ممنوعیت ارسال حواله‌های مالی برای کارگران مهاجر آذربایجانی، اعمال روادید و حذف بندر باکو از پروژه کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب.

تلاش‌های مسکو برای بهبود روابط:

مسکو تلاش‌هایی برای بازگرداندن روابط با باکو به حالت عادی انجام داد. به عنوان نمونه، در اوایل مارس مراسمی برای ساخت بنایی به یاد رئیس جمهور سابق آذربایجان، حیدر علی‌اف، در پارکی نزدیک سفارت آذربایجان در مسکو برگزار شد. این ابتکار از جانب بازنشستگان راه‌سازی مسیر بایکال-آمور بود که زیر نظر حیدر علی‌اف فعالیت می‌کردند. شهردار مسکو و معاون نخست‌وزیر روسیه نیز در مراسم حضور داشتند و بر نقش حیدر علی‌اف در تاریخ روسیه تأکید کردند.

چند روز بعد، رؤسای جمهور بلاروس و تاجیکستان که در مسکو دیدار غیررسمی داشتند، با الهام علی‌اف تماس تلفنی برقرار کردند که او نیز در مکالمه چهارجانبه از باکو شرکت کرد. طرف‌ها توافق کردند در ۹ مه در مسکو به مناسبت هشتادمین سالگرد پیروزی در جنگ جهانی دوم دیدار کنند.

از سوی دیگر، دفتر رئیس جمهور آذربایجان اعلام کرد که علی‌اف از ولادیمیر پوتین برای دعوت به مراسم قدردانی کرده است.

روابط اقتصادی:

پس از گفتگوی تلفنی چهار رهبر، هیئتی بلندپایه از روسیه به ریاست والنتینا ماتویِنکو، رئیس شورای فدراسیون روسیه، به باکو سفر کرد. در این گفت‌و‌گو ماتویِنکو مراتب تسلیت خود را نسبت به سقوط هواپیما ابراز کرد و گفت که تحقیقات روسیه درباره این موضوع ادامه دارد و با دقت انجام می‌شود.

اما دوره بهبود روابط کمتر از دو ماه دوام آورد.

نشانه شروع موج جدید بحران، اعلام عدم حضور الهام علی‌اف در مراسم بزرگداشت هشتادمین سالگرد پیروزی در مسکو بود، هرچند که رسانه‌های خارجی این موضوع را به عنوان تحریکی از سوی باکو تلقی کردند.

نماینده وزارت خارجه روسیه در واکنش به حضور واحد نظامی آذربایجان در رژه میدان سرخ گفت که مردم آذربایجان و آذربایجانی‌های مقیم روسیه و سایر کشور‌ها در احترام به خاطره تاریخی و فداکاری نیاکانشان متحد هستند. او همچنین به اعلامیه همکاری‌های متحدانه میان مسکو و باکو در فوریه ۲۰۲۲ اشاره کرد.

آخرین نشانه گرمی روابط پیش از بحران شدید کنونی، حدود دو هفته پیش بود که آذربایجان مرز‌های خود را برای تخلیه شهروندان روسی از ایران باز کرد. این اقدام با قدردانی دمیتری پسکوف مواجه شد.

در میان افرادی که از ایران به روسیه بازگشتند، گروه فیلمبرداری فئودور بوندارچوک، اعضای خانواده کارکنان سفارت روسیه و هنرمندان ارکستر سمفونیک چایکوفسکی بودند. وزیر فرهنگ روسیه اعلام کرد که به پاس قدردانی از این کمک‌ها، کنسرتی در باکو برگزار خواهد شد که این کنسرت در ۱۶ ژوئن در فیلارمونیک آذربایجان اجرا شد.

ریشه بحران:

منابعی که با کامرسانت در باکو گفت‌و‌گو کردند، وضعیت نامشخص حادثه هواپیما را اصلی‌ترین عامل بحران دانستند که با مشکلات دیگری که طی سال‌های اخیر به وجود آمده، تشدید شده است.

در عین حال، پس از واکنش‌های اخیر باکو، صدای طرفداران مواضع سخت‌گیرانه نسبت به آذربایجان در مسکو بلندتر شده است. کنستانتین زاتولین، نایب رئیس کمیته امور کشور‌های مستقل همسود در دوما، به لنته. رو گفت: «آذربایجان هرگز شریک راهبردی نبوده است… در تمام طول تاریخ استقلال خود.»

واکنش ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین، به بحران روسیه و آذربایجان: زلنسکی نیز در تاریخ اول ژوئیه با الهام علی‌اف تماس تلفنی داشت و از حمایت آذربایجان از اوکراین و همبستگی با این کشور در رابطه با مرگ برادران صفاروف قدردانی کرد.