زمین در سکوت می‌میرد؛ سالانه در برخی نقاط ایران تا ۴۳ سانتی‌متر فرو می‌رود، بی‌آنکه صدایی شنیده شود. این پدیده خاموش، حاصل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، تغییرات اقلیمی و غفلت از ظرفیت‌های طبیعی، اکنون امنیت آب، کشاورزی و زیرساخت‌های شهری را در ۲۵ استان کشور به مرز خطر کشانده است.
بررسی‌های پژوهشی نشان می‌دهد که نیمی از دشت‌های ایران در معرض فرونشست قرار دارند؛ بحرانی که بنا بر هشدار کارشناسان، در برخی مناطق پیامدهایی حتی سنگین‌تر از زلزله دارد.
شمال‌غرب و غرب کشور؛ شکاف‌های عمیق زیر پای زمین
تحلیل داده‌های پژوهشی انجام‌شده توسط عاطفه حصارکی‌زاد و همکارانش، وضعیت استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، کردستان و کرمانشاه را به‌وضوح بحرانی توصیف می‌کند.
دشت مشکین‌شهر با ۹.۳۵ سانتی‌متر، سلماس با ۱۱ سانتی‌متر و قروه با میانگین ۱۱ سانتی‌متر نشست سالانه، از کانون‌های پرخطر به شمار می‌روند. روند رشد فرونشست در برخی نقاط نیز تکان‌دهنده است؛ چنانکه در دشت هریس، نرخ نشست از ۱.۲ سانتی‌متر در دهه قبل به ۱۵ سانتی‌متر در سال‌های اخیر رسیده است.
همدان تا قم؛ برداشت بی‌رویه، دشمن پنهان خاک
در استان‌های البرز، قزوین، مرکزی و قم، ارقام ثبت‌شده به روشنی نشان می‌دهد که سفره‌های زیرزمینی به مرز فروپاشی رسیده‌اند. در هشتگرد ۴.۷ سانتی‌متر، در قزوین و قم ۳ سانتی‌متر، در علی‌آباد ۱۶ سانتی‌متر و در شازند ۶ سانتی‌متر فرونشست سالانه گزارش شده است.
دشت کرج در دو بازه زمانی مجزا، رکوردی نگران‌کننده ثبت کرده است: ۱۷.۵ سانتی‌متر و حتی تا ۳۰ سانتی‌متر در سال.
مشهد؛ شهری بر لبه بحران
در مشهد، دومین کلانشهر پرجمعیت کشور، نرخ فرونشست بین ۱۴ تا ۲۳ سانتی‌متر در سال برآورد شده است؛ رقمی که آن را در فهرست بحرانی‌ترین نقاط ایران قرار می‌دهد.
در نیشابور ۱۰ سانتی‌متر، در جوین ۶.۴ سانتی‌متر و در گرگان ۵ سانتی‌متر نشست سالانه گزارش شده است. سمنان نیز با ۱۰ تا ۱۳ سانتی‌متر و ایوانکی با ۱۱ سانتی‌متر از نقاط پرخطر محسوب می‌شوند.
اصفهان، یزد و خوزستان؛ بحران در قلب کشور
دشت مهیار اصفهان سالانه ۶.۴ تا ۸.۲ سانتی‌متر، نجف‌آباد ۷.۷ سانتی‌متر و دشت ابرکوه یزد بین ۵.۵ تا ۱۲ سانتی‌متر فرونشست دارند. در خوزستان، دشت دزفول با ۵.۹ سانتی‌متر نشست سالانه، تهدیدی جدی برای زمین‌های کشاورزی و بافت شهری ایجاد کرده است.
در این مناطق، برداشت بی‌رویه آب و انحلال سازندهای آهکی، ترکیبی خطرناک ساخته که می‌تواند ترک‌های عمیق و خسارت‌های جبران‌ناپذیر بر جای بگذارد.
جنوب کشور؛ نشست‌های مرگبار
در استان‌های فارس، کرمان و هرمزگان، برخی نقاط با نرخ‌های فرونشست بی‌سابقه مواجه‌اند: دیندارلو با ۳۰ سانتی‌متر، قره‌باغ با ۲۸.۶ سانتی‌متر و جیرفت با ۱۲ سانتی‌متر در سال. در میناب، کرمان، مرودشت و نورآباد نیز ارقام بین ۲.۵ تا ۱۳ سانتی‌متر ثبت شده است.
تهران؛ از ۳ تا ۴۳ سانتی‌متر در سال
پایتخت کشور یکی از بحرانی‌ترین پهنه‌های فرونشست در جهان را تجربه می‌کند. مطالعات بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که نرخ نشست در تهران بین ۳ تا ۴۳ سانتی‌متر در سال متغیر است. شهریار با ۱۱ تا ۲۷ سانتی‌متر و ورامین با ۲۰ سانتی‌متر از کانون‌های اصلی خطر در استان هستند.
دلایل مشترک، راهکارهای ضروری
در اغلب استان‌ها، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی مهم‌ترین عامل شناخته شده است. سایر عوامل شامل فعالیت‌های زمین‌ساختی، وزن سازه‌های سنگین و انحلال لایه‌های آهکی هستند.
کارشناسان پیشنهاد می‌کنند:
- اجرای مدیریت پایدار منابع آب
- تقویت خاک با روش‌های مهندسی
- رعایت اصول ساخت‌وساز ایمن
- توسعه آموزش و آگاهی عمومی
- انجام پایش مستمر با فناوری‌های نوین
- ایجاد الگوی جامع ملی برای مدیریت فرونشست
جمع‌بندی:
ایران امروز در برابر بحرانی ایستاده که اگر بی‌درنگ و با رویکردی علمی ـ عملی به آن پرداخته نشود، پیامدهای آن نه‌تنها زمین بلکه امنیت آب، اقتصاد و حتی حیات اجتماعی را به خطر خواهد انداخت.
source