پدیده فرونشست که آرام اما ویرانگر پیش می‌رود، امروز به خطری ملی برای ایران تبدیل شده است. براساس داده‌های رسمی، بیش از ۸۰۰ شهر و ۱۶ کلانشهر کشور با این بحران دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ بحرانی که نه‌تنها سکونتگاه‌ها و زمین‌های کشاورزی را نابود می‌کند بلکه میراث هزاران ساله این سرزمین را نیز در معرض سقوط قرار داده است. نام‌هایی چون تخت‌جمشید، نقش‌رستم، سی‌وسه‌پل، پل خواجو، برج طغرل و مسجدجامع اصفهان تنها بخشی از فهرست بلندبالای آثار تاریخی هستند که امروز با ترک‌خوردگی و خطر تخریب مواجه‌اند.
ریشه‌های فرونشست در ایران
فرونشست زمین پدیده‌ای ژئومورفولوژیک است که در اثر افت آب‌های زیرزمینی، تراکم خاک، برداشت‌های معدنی و ساخت‌وسازهای سنگین رخ می‌دهد. در ایران اما، بیش از ۸۵ درصد نشست‌ها ناشی از برداشت بی‌رویه و غیرمنطقی آب‌های زیرزمینی است.
دهه‌های اخیر با سیاست‌های نادرست کشاورزی و تاکید بی‌برنامه بر خودکفایی، منابع آب زیرزمینی بیش از توان طبیعی مصرف شده و امروز دشت‌های کشور یکی پس از دیگری در حال فرورفتن هستند.
نقاط بحرانی و میراث در معرض خطر
- دشت تهران ـ کرج
نرخ نشست: ۳۶ سانتی‌متر در سال
آثار در معرض خطر: آتشکده ری، برج طغرل، ابن‌بابویه
- دشت اصفهان
نرخ نشست: ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر در سال
آثار در معرض خطر: سی‌وسه‌پل، پل خواجو
شواهد: انحنای آشکار در سی‌وسه‌پل که با خشک‌شدن زاینده‌رود و افت آب‌های زیرزمینی ارتباط دارد
- مرودشت فارس
نرخ نشست: ۱۰ سانتی‌متر در سال
آثار در معرض خطر: تخت‌جمشید، پاسارگاد، نقش‌رستم
علاوه بر این مناطق، شهر تاریخی نوش‌آباد کاشان، ورامین، یزد و بخش‌هایی از خراسان نیز با خطر جدی روبه‌رو هستند و حتی قنات قصبه گناباد به‌عنوان میراث جهانی یونسکو در معرض آسیب مستقیم قرار دارد.
اثرات فرونشست بر آثار تاریخی
نشست زمین، آثار معماری را دچار ترک، انحنا و نهایتا ریزش می‌کند. در سازه‌های زیرزمینی مانند قنات‌ها و شهرهای تاریخی نیز، فشردگی خاک می‌تواند باعث تخریب لایه‌های باستانی و سخت‌شدن کاوش‌های علمی شود. خشک‌شدن بستر رودخانه‌ها نیز عامل تشدید تخریب پل‌های تاریخی ایران است.
برای نمونه، ترک‌های عمیق در تخت‌جمشید و نقش‌رستم و انحنای بدنه سی‌وسه‌پل از شواهد غیرقابل‌انکار تهدید این میراث هستند. با این حال، در بسیاری موارد مسئولان به‌جای چاره‌اندیشی، صورت مسئله را پاک کرده و حتی ترک‌های نمایان را با مصالح پر کرده‌اند.
تجربه جهانی؛ از مکزیکوسیتی تا ونیز
فرونشست معضلی جهانی است:
- مکزیکوسیتی با نرخ نشست ۴۰ سانتی‌متر در سال، با قوانین سختگیرانه در برداشت آب و استفاده از فناوری ماهواره‌ای InSAR شرایط را کنترل می‌کند.
- ونیز ایتالیا با پروژه MOSE سدهای متحرک ساخته و برای جبران برداشت آب، به تزریق مجدد آب در لایه‌های زیرزمینی روی آورده است.
- دره مرکزی کالیفرنیا با قانون مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی (SGMA) به سمت آبخوان‌داری و احیای منابع حرکت کرده است.
راه‌حل‌های فوری و بلندمدت برای ایران
- اقدامات کوتاه‌مدت:
– انسداد چاه‌های غیرمجاز
– اجرای طرح تعادل‌بخشی سفره‌های زیرزمینی
– توسعه روش‌های نوین آبیاری - فناوری و پایش:
– بهره‌گیری از فناوری‌های InSAR و ژئورادار
– طراحی سامانه هشدار سریع برای مناطق تاریخی - مرمت و حفاظت:
– ورود تیم‌های متخصص مرمت و ژئوتکنیک
– تثبیت آثار تاریخی با روش‌های نوین مانند ژئوسنتتیک‌ها - قوانین و سیاست‌ها:
– تدوین قانون جامع آب‌های زیرزمینی
– توقف ساخت‌وساز در دشت‌های نشست‌پذیر
– اختصاص بودجه ملی برای پایش و مرمت - اقدامات اجتماعی و فرهنگی:
– تشکیل ستاد بحران فرونشست در استان‌ها
– اطلاع‌رسانی و آموزش عمومی برای تغییر الگوی مصرف آب
هشدار نهایی؛ آینده‌ای که فرو می‌ریزد
فرونشست فقط تهدیدی زمین‌شناختی نیست؛ مسئله‌ای اجتماعی، فرهنگی و ملی است. ترک‌های عمیق در تخت‌جمشید، انحنای سی‌وسه‌پل و فروریزش دشت‌های کشور نشان می‌دهد که خاک ایران هر روز زیر پای ما تهی‌تر می‌شود. اگر امروز دست به اقدام نزنیم، فردا شاید دیر باشد؛ چرا که این بار نه‌تنها زمین، بلکه تاریخ، هویت و آینده ایران در حال فرورفتن است.
source