سیاست‌های مسکن در ایران سال‌هاست با ناکامی‌های پیاپی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. طرح‌های پرهزینه و ناکارآمد گذشته و سکونتگاه‌های غیررسمی امروز، یک سوال اساسی را مطرح می‌کند: آیا زمان آن رسیده که رویکردی تازه، مردمی و پایدار برای خانه‌دار کردن اقشار کم‌درآمد در پیش گرفته شود؟ «مسکن تدریجی» راهکاری است که در بسیاری از کشورها، کارآمدی خود را ثابت کرده است؛ الگویی که خانه را نه محصولی نهایی، بلکه فرآیندی مشارکتی و گام‌به‌گام می‌بیند.
مسکن تدریجی؛ تغییر در نگاه به خانه‌دار شدن
در مدل مسکن تدریجی، خانواده‌ها به‌جای تحویل گرفتن یک خانه کامل، با یک «هسته آغازین» شامل اتاق، آشپزخانه و سرویس بهداشتی شروع کرده و به مرور زمان و با توان مالی خود خانه را تکمیل می‌سازند. این الگو دو مزیت مهم دارد:
- کاهش چشمگیر هزینه‌های اولیه برای دولت و خانوار
- تقویت حس مالکیت، هویت محله‌ای و تعلق اجتماعی
خانه‌ای که با دست خود خانواده شکل بگیرد، تنها یک سرپناه نیست؛ بخشی از هویت شخصی و جمعی ساکنان خواهد بود.
تجربه‌های جهانی؛ از شیلی تا کلمبیا
پروژه‌های «لارینا» و «ویلا آندلس» در شیلی و محله‌های بوگوتا در کلمبیا، نمونه‌هایی موفق از این رویکرد هستند. در این کشورها، خانه‌ها در ابتدا با کمترین امکانات ساخته شدند اما به‌مرور زمان و با مشارکت مستقیم مردم و حمایت‌های قانونی، به محله‌هایی پایدار با زیرساخت‌های کامل تبدیل شدند.
این تجربه‌ها نشان می‌دهد که مسکن تدریجی راه‌حلی اضطراری نیست؛ بلکه ابزاری برای توسعه پایدار شهری به شمار می‌آید.
موانع قانونی در ایران؛ چالش‌های پیش‌روی تغییر
در ایران، گرچه بسیاری از سکونتگاه‌های غیررسمی حاصل همین فرآیند تدریجی هستند، اما نبود حمایت قانونی موجب شده این مناطق با مشکلاتی مانند کیفیت پایین ساخت‌وساز، نداشتن سند رسمی و کمبود خدمات شهری مواجه باشند.
قوانین فعلی صدور پایان‌کار را تنها برای ساختمان‌های تکمیل‌شده مجاز می‌دانند، در حالی که فلسفه مسکن تدریجی دقیقا بر نیمه‌تمام بودن بنا در مراحل مختلف استوار است. علاوه بر این، ضوابط تفکیک زمین، نظام وام‌دهی سخت‌گیرانه و الزام پایان‌کار برای ارائه خدمات شهری، مسیر تدریجی‌سازی را دشوار کرده است.
مسیر پیش‌رو؛ اصلاح قوانین و تقویت مشارکت مردمی
کارشناسان معتقدند برای اجرایی شدن این مدل، باید آیین‌نامه‌ها و سیاست‌های جدیدی تدوین شود. ازجمله:
- صدور پایان‌کار مرحله‌ای
- اعطای وام‌های خرد و زنجیره‌ای
- تامین زمین‌های درون‌شهری با همکاری دولت و بخش خصوصی
- تشکیل تعاونی‌های محلی و سازماندهی اجتماعی
چنین اقداماتی می‌تواند روند طبیعی ساخت تدریجی خانه‌ها را رسمی کرده و به شکل‌گیری محلات پایدار و قانونی منجر شود.
جمع‌بندی؛ خانه به‌مثابه فرآیندی مشارکتی
مسکن تدریجی، مدلی انعطاف‌پذیر و سازگار با شرایط اقتصادی و اجتماعی خانوارهاست. این الگو نشان می‌دهد که خانه‌دار شدن، الزاما نیازمند طرح‌های پرهزینه و دولتی نیست؛ بلکه با مشارکت مردمی، حمایت‌های قانونی و برنامه‌ریزی مرحله‌ای می‌توان به راه‌حلی پایدار و کم‌هزینه برای بحران مسکن در ایران دست یافت.
مقاله مرتبط:
مسکن تدریجی الگویی نوین برای بازسازی پایدار شهری، درس‌هایی از شیلی برای جهان
source