در حالی‌که گمانه‌زنی‌ها درباره تهدیدات احتمالی نظامی در منطقه افزایش یافته است، نگاه‌ها بار دیگر به یکی از شگفت‌انگیزترین سازه‌های معماری تاریخ ایران دوخته شده است: دستکندها و شهرهای زیرزمینی. این سکونتگاه‌های باستانی که در دل کوه‌ها و لایه‌های سخت زمین حفر شده‌اند، روزگاری پناهگاه ساکنان سرزمین‌های کهن در برابر جنگ‌ها، حملات دشمن و طغیان‌های آب و هوایی بودند. اکنون این پرسش مطرح است که آیا می‌توان از آن‌ها در دوران معاصر هم به‌عنوان جان‌پناهی در مواقع بحران استفاده کرد؟
سامن؛ میراثی گرانیتی، مستحکم و قابل استفاده
به گفته علی خاکسار، باستان‌شناس و مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهرهای زیرزمینی سامن و ارزانفود، شهر زیرزمینی سامن که در بافت شهری قرار دارد، به لحاظ ساختاری قابلیت استفاده پناهگاهی دارد. این شهر از سنگ گرانیت ساخته شده، در برابر تخریب و ریزش مقاوم است و بخش‌هایی از آن می‌تواند در شرایط اضطراری، مأمن شهروندان اطراف قرار گیرد. با این حال، راهروهای باریک، تردد را محدود می‌کند و استفاده گسترده از آن نیاز به مدیریت ویژه دارد.
ارزانفود؛ پناهگاه در دل کوه، اما دور از دسترس شهر
شهر زیرزمینی ارزانفود نیز که در دامنه‌های شرقی الوند و خارج از بافت شهری قرار دارد، با ساختاری پیچیده، قلاب‌های تراشیده در دیواره‌ها و ۳۵ اتاق تو در تو، از دیگر دستکندهای منحصربه‌فرد استان همدان است. خاکسار می‌گوید این فضا ابتدا کاربری آیینی داشته اما بعدها به پناهگاه اضطراری تبدیل شد. با این حال به‌دلیل فاصله زیاد از مراکز شهری، در شرایط بحرانی گزینه‌ای کاربردی برای عموم مردم محسوب نمی‌شود.
میراث مدفون زیر چرخ‌های توسعه
خاکسار با اشاره به متروکه‌بودن بسیاری از دستکندهای کشور، هشدار می‌دهد که توسعه‌های شهری و بی‌توجهی به میراث معماری زیرزمینی، آسیب‌های جدی به این آثار وارد کرده است. به گفته او، بخشی از سقف شهر زیرزمینی سامن با بیل مکانیکی تخریب شده و لوله‌های آب، برق و مخابرات از دل این اثر عبور کرده‌اند؛ آن هم در شرایطی که این شهر در سال ۱۳۸۴ طی حفاری‌های فیبر نوری شرکت مخابرات به‌طور اتفاقی کشف شد.
از گوردخمه تا جان‌پناه؛ سفر در زمان با سامن
تحقیقات باستان‌شناسی نشان می‌دهد شهر زیرزمینی سامن از پیش از دوره اشکانیان وجود داشته و دارای کاربری آیینی بوده است. بعدها در دوره اشکانی تا قرون اولیه اسلامی، به‌عنوان گوردخمه استفاده شده و سپس به مدت ۸۰۰ سال در دوره‌های مختلف اسلامی تنها در مواقع خطر، محل سکونت موقت مردم شده است. جالب است که بدانیم در تمام این دوران، اسکلت‌های مدفون‌شده دست‌نخورده باقی مانده و توالی تاریخی آن‌ها حفظ شده است.
همدان؛ گنجینه‌ای فراموش‌شده از شهرهای زیرزمینی
استان همدان در زمره مناطق غنی ایران از نظر وجود سکونتگاه‌های زیرزمینی است. از سامن، ارزانفود و قلعه‌جو گرفته تا صالح‌آباد، ده بُنه، شاهندگ، کمری و تویسرکان، همه بخشی از شبکه‌ای زیرزمینی‌اند که برخی هنوز کشف و کاوش نشده‌اند. دستکندهایی با ساختار پیچیده، ورودی‌های عمودی یا رمپی، برخی با کاربری گوردخمه، برخی آیینی و برخی دیگر، پناهگاه‌هایی در دل بحران.
خاکسار تاکید می‌کند دستکندها در ایران تنوع بالایی دارند و تنها تعداد کمی از آن‌ها به‌طور کامل مستندسازی، مرمت و آماده بازدید عمومی شده‌اند. از جمله مهم‌ترین نمونه‌ها، می‌توان به شهر زیرزمینی اویی کاشان، ورجوی مراغه، دستکندهای خمین، گلپایگان و میمند کرمان اشاره کرد که برخی همچنان کاربری سکونتی دارند.
هشدار به امروز از دل تاریخ
در روزگاری که طراحی پناهگاه‌ها به یکی از دغدغه‌های راهبردی شهرسازان و مهندسان امنیتی بدل شده، نگاهی دوباره به دانش پیشینیان می‌تواند الهام‌بخش باشد. شهرهای زیرزمینی ایران، اگرچه امروز بیشتر به‌عنوان جاذبه گردشگری شناخته می‌شوند، اما در روزگار بحران، می‌توانند نقشی فراتر ایفا کنند؛ البته به شرطی که پیش از آن، توسط توسعه ناهماهنگ شهری و غفلت مدیریتی دفن نشوند.
source